Çeşmeli Kilise’nin inşa tarihi kesinleşti

Karaman’da dar kapsamlı kültür sohbetlerinin önemli konularından biri de Çeşmeli Kilise’dir. Şehabetin Yavuzaslan, Ali Yağcı, Remzi Tartan ve Nazım Boynukalın gibi güzel Karamanlılar bira araya geldiğinde güzel Karaman’ı konuşurlar. Denizde yüzme misali sohbetlerde oradan oraya dalınır ve bir yerde Çeşmeli Kilise’ye bir temas yapılır. Nedense Çeşmeli Kilise’nin yapımına dair kesin bir bilgi bulunmaz ortada. Mevcut bilgi ve tahminler ışığında kilisenin yapımına dair oluşan kanaat ise 19. yy ortalarıydı.

Emekli Savcı Şehabettin Yavuzaslan’ın 90’lardaki tespitlerine göre kilisenin şimdi hatırlayamadığı bir yerinde Ermenice mermer bir tamir kitabesi vardı. [ Kilisenin karşı giriş kapısının sol tarafındaki pencere üzerinde idi o tamir kitabesi.]

 

Yavuzaslan kitabe metnini Türkçe’ye çevirttirip Karaman’ın Sesi gazetesinde yayınlatır. Yayından birkaç gün sonra da o kitabe kiliseden kaybolur. Muhtemelen de maddi beklentiyle sökülüp çalınan kitabenin metni şöyledir:

1844

Bu khayrad Garamanlı Sanasyan Haci Garabed’in ehli Anna Khatun Hangav 1249 Cemaziyelakhr 12 ve 1259 ve evladı Hagopn Hangav 1259 Zilkhde 1

Kitabeden anlaşılan Çeşmeli Kilise, 1844 yılında Sanasyan Haci Garabed’in hanımınca; 1854 yılında da oğlu Hagop Hangav’ca tamir ettirilmiştir. Demek ki 1844 yılında kilisede bir tamir var ise ilk yapımı daha eski tarihlerde aramak gerekir.

Konya Vilâyet Salnâmesi’ndeki eşsiz bilgi!

Hani iyi olacak adamın ayağına doktor gelirmiş diye bir söz var! Bir de aramakla bulunmazmış da arayanlar bulurmuş! 2017 yılında elime geçen 1914 Konya Vilâyet salnmasinde aradığımız bilgi hazırca bekler! Üstelik fazlasıyla ayrıntı verilmiş kilise hakkında!

Sâlnâmenin 617. sayfasında verilen bir paragraflık da olsa kilisenin yapım tarihinin de verildiği kısmen sadeleştirilmiş bu bilgi şöyledir:

Ermeni Kilisesi ve okulları

Kazada hahamhane (haham evi), despothane (piskopos dairesi) ve sâire yoktur.

Ancak Karaman’ın Say (Tapucak) Mahallesi’nde bir Ermeni Kilisesi mevcuttur. Bu kilisenin yaptıranı Ermeni cemâati olup 1140 (1727/1728) târîhinde inşâ olunmuştur. Bu kilise gök ve sert taştan binâ ve inşâ edilip on iki metre yüksekliğinde muhkem (sağlam) ve kârgîrdir (taş). Kilisede eski eser olarak hiçbir şey yoktur. Yalnız basma eski İncil ile bir Tevrat bulunduğu araştırma-soruşturma ile anlaşılmıştır. Kilise havlusunda Ermeni cemaati çocuklarına mahsus biri erkek diğeri kız olmak üzere iki mektep vardır. Bunlardan başka yine bu havluda cemaatin ileri gelenlerinin toplanmasına ve özel işlerini görüşmeye yarar iki odalı bir daire vardır.

 

Bilgiler çok güzel.

Özetli kilise Hicri 1140 Miladi 1727 yılında yapılmış.

Ama bir sorun daha var!

Konya Vilâyet Salnamesi’deki Çeşmeli Kilise’nin yapımı için verileni 1140 (1727/1728) tarihini nasıl doğru kabul edeceğiz? Salname bu bilgiyi nereden almış olabilir?

Bu bilginin dönemin Kilise görevlilerine sorularak yazıldığı büyük olasılık.

Bu bilgiyi doğru kabul etmekten başka seçenek yok. Çünkü elimizde kilisenin yapımına dair devlet ve patrikhane ile yazışmalara dair belgeler yok. Bu konuda Ermeni Patrikhanesinden talep ettiğimiz sorumuza, “Sorduğunuz tarihi esere dair kayıtlarımızda bilgi yoktur.” cevabı geldi.

Çeşmeli Kilise’nin çeşmesindeki o tarih!

Arayanlar bulurmuş olayı devam ediyor benim için…

Rastlantının böylesi. 2019 Şubat’ı ama hava açık ve güneş pırıl pırıl. Mersin’den gelen Celal Yıldırım ile Karaman Müzesi bahçesinde dolaşırken Çeşmeli Kilise’nin çeşmesine de göz attık. Kiliseye halk ağznda adını veren çeşmenin ne zaman müzeye taşındığnı bilmiyorum. Ama kilisedeki yeri güneyindeki çıkıntının batı cephesindeki duvar imiş.

Kaç kez baktığımız ama hiç gözümüze çarpmayan bir metin bu kez beliriverdi. Bir tarih yazılı orada! Çeşmenin üstüne sütun üzere çevrili kemerle muhtemeldir, kilise kabartması işlenmiş. Ortada büyük kemer içinde haç işareti var. Kemer köşeliklerine bir güneş ve hilal kabartılmış. Kenarlardaki simetrik kemer içi de çatal sap üstünde yükselen zeytin, zeytin yaprağı ve Davut yıldızı süslemesiyle bezeli. Sağ kemer kaidesi yüzeyine Arap rakamları ile 1771 yazılı.

1771 çeşmenin yapım tarihi!

Bu çeşmenin yapım tarihi olmasının ötesinde kiliseye ait kıt bilgi içinde çok anlamlı bir tarih.

Çeşme 1771’de yapıldı ise kilise de yakın bir tarihte yapılmış anlamı ortaya çıkıyor.

Artık şu kesin ki, kilise yapıldıktan 43 yıl sonra yapıya çeşme ilave edilmiş. Bir başka olasılık da kilise ile beraber mutlaka basit de olsa bir çeşme var idi. Sonra mermerden çok güzel işçilikli göz alıcı bir çeşme yaptırıldı ve tarihi de belirttiğimiz yere eklendi.

Şu duruma göre Çeşmeli Kilise’nin 1727 yılında yapıldığını çok rahat biçimde söyleyebiliriz.

Çeşmeli Kilise halk ağzındaki adı olsa da buranın resmi adı Surp Asvadzadzin Kilisesi’dir.

İlk kez öğrendiğimiz Ermenice bilgilere göre “surp”, aziz; Asvadzadzin Meryem demekmiş. O zaman bu kilisenin resmi adı Aziz Meryem Kilisesi demek oluyor.